ΑΘΛΗΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΨΥΧΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ,

Ελένη Γλυνιά, Υποψήφια Διδάκτωρ ΔΠΘ- Διδάσκουσα  ΤΕΦΑΑ/Α.Π.Θ.

Εισήγηση στο πλαίσιο του Αναπτυξιακού Συνεδρίου Νομού Σερρών 2003

Σέρρες, 6/06/2003

·       Το περιεχόμενο της εισήγησης αποτελείται από τέσσερις ενότητες. Αρχικά θα προσπαθήσω να δώσω τους αποδεκτούς ορισμούς διεθνώς για τον αθλητικό τουρισμό, και να απαντήσω σε ποιες μορφές συναντάται στην Ελλάδα και ποια μοντέλα αναφέρονται στη βιβλιογραφία για τη μελέτη του φαινομένου.

·       Στη δεύτερη ενότητα αναφέρονται ορισμένα στοιχεία για την επιχειρηματικότητα που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα στο χώρο του αθλητικού τουρισμού.

·       Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζεται η εικόνα της εκπαίδευσης και ερευνητικής δραστηριότητας στον τομέα του αθλητικού τουρισμού και στην τέταρτη και τελευταία γίνεται μια ανάλυση SWOT εξωτερικού και εσωτερικού περιβάλλοντος του αθλητικού τουρισμού και της αναψυχής στη χώρα μας.

 

ΟΡΙΣΜΟΙ – ΜΟΡΦΕΣ- ΜΟΝΤΕΛΑ

Ορισμοί

§       Πως αναπτύχθηκε ο αθλητικός τουρισμός και γιατί τον μελετάμε χωριστά; Ο πρώτοι αθλητικοί τουρίστες ήταν οι αρχαίοι Έλληνες αθλητές, μάλιστα είναι γνωστό από τον Ηρόδοτος, ότι ένας πατέρας έκλεισε διαμονή σε ένα πανδοχείο και συνόδευσε τους δύο γιους του στην Ολυμπία για να προετοιμαστούν και να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς αγώνες. Σήμερα ο αθλητισμός και ο τουρισμός αποτελούν δύο μεγάλους κοινωνικούς θεσμούς που συναντώνται κυρίως στη σχόλη του ανθρώπου. Οι δύο αυτοί θεσμοί δημιούργησαν μετά το 1960 τις δύο κερδοφόρες βιομηχανίες που αποφέρουν τεράστια κέρδη. Ο συνδυασμός των τουριστικών με τις αθλητικές δραστηριότητες και η ταύτιση του χρόνου των διακοπών με το χρόνο του αθλητισμού αποτέλεσαν γενεσιουργό αιτία του αθλητικού τουρισμού.

§       Από το 1985 χρησιμοποιείται ο όρος «αθλητικός τουρισμός» και διεκδικεί σήμερα πολύ σημαντικό μερίδιο αγοράς τουρισμού διεθνώς, γι αυτό και μελετάται ξεχωριστά. Πρωτοπόροι στο είδος αυτό είναι σήμερα η Αυστρία, Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία, Καναδάς, Κύπρος, η Γαλλία και η Ισπανία.

§       Σύμφωνα με την (RU-GR, 2002) αθλητικός τουρισμός είναι: «Όλες οι μορφές ενεργητικής και παθητικής ανάμιξης σε αθλητικές δραστηριότητες, όπου η συμμετοχή είναι τυχαία ή οργανωμένη γίνεται για επαγγελματικούς ή μη λόγους και προϋποθέτει μετακίνηση μακριά από τόπο διαμονής και εργασίας»

§       Από αυτόν τον ορισμό για τον αθλητικό τουρισμό προκύπτει και ο ορισμός για τον αθλητικό τουρίστα. Για να θεωρηθεί κάποιος αθλητικός τουρίστας θα πρέπει να ταξιδεύει είτε για εργασία είτε για αναψυχή, με στόχο να συμμετάσχει παθητικά ή ενεργητικά με οργανωμένο και ανεξάρτητο τρόπο, σε μεμονωμένα ή πολλαπλά αθλήματα. Με βάση αυτόν τον ορισμό, αθλητικός τουρίστας μπορεί να θεωρηθεί και ο κοινός τουρίστας του ξενοδοχείου διακοπών, που όμως επιλέγει το θέρετρο γιατί διαθέτει τις απαραίτητες αθλητικές υποδομές και προγράμματα στα οποία μπορεί αν το επιθυμήσει..., να ενταχθεί σε κάποια στιγμή του χρόνου των διακοπών του

Μορφές

Οι πέντε μορφές που προκύπτουν από τον ορισμό και συναντώνται στην Ελλάδα, είναι :

1) Προπονητικός τουρισμός/ επαγγ. ομάδες

2) παρακολούθηση- θέαση γεγονότων

3) συμμετοχή σε μεγάλα γεγονότα

4) υπαίθριες δραστηριότητες/

5) άθληση ψυχαγωγία ξενοδοχείων

1) Προπονητικός τουρισμός. Εδώ συγκαταλέγονται οι επαγγελματίες αλλά και ημι-επαγγελματίες, ομάδες ή αθλητές και όλοι οι παράγοντες -συνοδοί, κλπ που έρχονται για εγκλιματισμό ή προπόνηση σε έναν προορισμό και δημιουργούν τουριστική κίνηση. Αυτό συμβαίνει συνήθως 1 χρόνο πριν από ένα σημαντικό αθλητικό γεγονός στον προορισμό όπου έχει προγραμματιστεί ένα μεγάλο αθλητικό γεγονός ή σε άλλο προορισμό με παρόμοιες συνθήκες π.χ. στην Κύπρο. Η ανάπτυξη αυτής της μορφής προϋποθέτει

·       Έρευνα και εκτίμηση αναγκών

·       Εξασφάλιση προδιαγραφών και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό μάρκετινγκ

·       Επενδύσεις σε ειδικές υποδομές- κύριες και βοηθητικές

·       Εκπαίδευση λειτουργών και διαρκή τεχνική υποστήριξη

·       Επαναπροσδιορισμό αναγκών και θέσεων

2) Παρακολούθηση μεγάλων γεγονότων. Φίλαθλοι επισκέπτες που με κεντρικό σημείο την παρακολούθηση του μεγάλου ή μεσαίου αθλητικού γεγονότος, δημιουργούν τουριστική δραστηριότητα. Χρησιμοποιούν πρακτορεία επισκέπτονται φιλοξενούσες πόλεις και περιοχές, τουριστικά λεωφορεία, καταναλώνουν σε εστιατόρια, αγοράζουν ενθύμια

3) Συμμετοχή σε μεγάλα γεγονότα. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι μαραθώνιοι πόλεων, τα διάφορα ράλλυ Αιγαίου κλπ., τα πολυήμερα υπαιθρίων δραστηριοτήτων ΕΥΑΘΛΟΣ, ο διάπλους του Τορωναίου, οι δρόμοι προσανατολισμού στα δάση και η συμμετοχή είναι συνήθως ανοιχτή και μαζική. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η οργανωμένη ή όχι αναψυχή ξενοδοχείων η ανιμασιόν, που έγινε δημοφιλής από τα γαλλικά κλαμπ Mediteranee

4) Υπαίθριες δραστηριότητες. Εκδρομείς του τριημέρου- Σαββατοκύριακου συνήθως άνθρωποι της πόλης, που εξορμούν για πολλαπλά σπορ και οικο-πολιτιστικές δραστηριότητες. Που; συνήθως σε προστατευόμενες ή φυσικές περιοχές, ή για σκι και ορειβασία σε χειμερινά θέρετρα το χειμώνα ή για μπάνιο, σερφ κλπ. σε παραθαλάσσια θέρετρα το καλοκαίρι.

5) Άθληση Ψυχαγωγία ξενοδοχείων. Εδώ μιλάμε για αθλητισμό αναψυχής ή αθλητική αναψυχή, που όμως συνδυάζεται στην Ελλάδα με πολιτιστικές, επιμορφωτικές αλλά και περιβαλλοντικές δραστηριότητες και θα αναφέρω το παράδειγμα της GRECOTEL, που πρωτοστατεί εδώ με ένα μοναδικό πραγματικά προϊόν αναψυχής.

Τι είναι ο αθλητισμός αναψυχής; Δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχουν ενεργητικά άτομα διαφόρων ηλικιών, των οποίων όμως η ενασχόληση δεν εμπίπτει στις κατηγορίες του επαγγελματικού και ερασιτεχνικού αθλητισμού (Whelan, Meyers, & Donovan, 1995).

 

 

Μοντέλα

·       Το πρώτο μοντέλο είναι του Hall (1992), ανάλογα με τα κίνητρα που έχει ο συμμετέχων πίνακας 1. Το παρουσιάζουμε εδώ γιατί νομίζουμε ότι εξηγεί τη σχέση του αθλητικού τουρισμού με τις συγγενικές του μορφές, τον τουρισμό υγείας και τον οικολογικό τουρισμό. Δηλαδή όταν η δραστηριότητα είναι ήπια και η συμμετοχή μη ανταγωνιστική, τότε ο αθλητικός τουρισμός τείνει προς τον τουρισμό υγείας. Όταν η δραστηριότητα είναι έντονη και ο ανταγωνισμός υψηλός, ο αθλητικός τουρισμός λαμβάνει την πιο χαρακτηριστική μορφή του με τη συμμετοχή σε αθλητικές διοργανώσεις κορυφής. Αυτό το μοντέλο μπορεί να υιοθετηθεί π.χ. για την ανάπτυξη περιοχών εναλλακτικού τουρισμού στην Ελλάδα (1) σε όλες σχεδόν τις αξιοποιημένες τουριστικά λουτροπόλεις, όπως τη Νέα Απολλωνία και (2) σε περιοχές οικοτουριστικού ενδιαφέροντος, όπως οι Πρέσπες, μελέτη των Βασιλειάδη και Κομπότη του Πανεπιστημίου Μακεδονίας (2000).

 

·        

·       Ένα άλλο μοντέλο (Standeven & Knop, 1998), που παρουσιάζει όλους τους τύπους του αθλητικού τουρίστα και τις πιθανές δραστηριότητές του, μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο μάρκετινγκ για τις ομάδες –στόχος (σχήμα 1).

 

Σχήμα 1. Τυπολογία αθλητικού τουρίστα (Standeven & De Knop, 1999)

 

·      
Το τρίτο μοντέλο πίνακα 2 (Kurtzmann, 1992), περιορίζεται στο ότι μπορεί να προβλέψει την επισκεψιμότητα του προορισμού ενός αθλητικού γεγονότος και βάση της  πρόβλεψης να σχεδιαστούν οι διάφορες υπηρεσίες, η διαθεσιμότητα κλινών κλπ. Εφαρμογή αυτού του μοντέλου έχει γίνει για τους φιλικούς αγώνες που διεξήχθησαν στο πλαίσιο της αδελφοποίησης των πόλεων Χάγη και Οτάβα.


Πιν. 2 Αποτελέσματα μελέτης αθλητικού τουρισμού σταTwinning Games, στο πλαίσιο της αδελφοποίησης των πόλεων Χάγη και Οτάβα N=364, (Kurtzmann, 2000)

 

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ στην ΕΛΛΑΔΑ

 

Η τρίτη ενότητα της εισήγησης αναφέρεται στις επιχειρήσεις που αναπτύσσουν  αθλητικό τουρισμό στην Ελλάδα. Καταγράφονται:

α) εταιρείες υπαιθρίων δραστηριοτήτων, με μεγάλη πρόοδο και συστήματα συνεργασίες φρανσάιζινγκ. Ιδιαιτερότητα στον τομέα αυτό αποτελεί η εταιρεία ΑΛΜΑ που ειδικεύεται στον τουρισμό για άτομα με αναπηρίες. Επίσης εταιρείες που ειδικεύονται σε ταξίδια κινήτρων και σε εταιρικά ταξίδια για στελέχη επιχειρήσεων, όπως η WILD NATURE στην Κρήτη.

β) εταιρείες θαλασσίων σπορ και αθλημάτων περιπέτειας (που λειτουργούν εποχιακά με άδεια από το λιμεναρχείο και εξυπηρετούν τις ανάγκες των παραθεριστών και πελατών ξενοδοχείων

γ) λουτροπόλεις και ξενοδοχεία με κέντρα θαλασσοθεραπείας, όπου λειτουργούν εξοπλισμένα γυμναστήρια με ειδικευμένο προσωπικό

δ) ακόμη εν όψει 2004 σχεδιάστηκαν και αναμένεται εκδήλωση ενδιαφέροντος για προγράμματα φιλοξενίας ομάδων και αθλητών σε ολυμπιακές πόλεις. Στον ιδιωτικό τομέα ένα τέτοιο πλήρες πρόγραμμα έχει ήδη ετοιμάσει η GRECOTEL για τις περιοχές όπου υπάρχουν οι μονάδες της και στο δημόσιο τομέα ένα άλλο έχει ετοιμάσει το ΤΕΦΑΑ του Δ.Π.Θ. για τις αθλητικές εγκαταστάσεις της πόλης της Κομοτηνής με τη συνεργασία των ξενοδόχων του νομού. Ακόμη προπονητικά κέντρα όπως αυτό του Μαραθώνα που διαθέτει εγκαταστάσεις για 20 αθλήματα και της Χίου. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον πρέπει να είναι για το Νομό Σερρών το πρόγραμμα ολυμπιακών προπονητηρίων που μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του ΑΘΗΝΑ 2004

 

ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

§       Ποιοι είναι οι ειδικοί του αθλητικού τουρισμού στην Ελλάδα; Είναι οι ίδιοι οι μάνατζερς, οι οικονομολόγοι, οι γυμναστές; Πως πιστοποιείται και εξασφαλίζεται η επαγγελματική δραστηριότητα στον τομέα του αθλητικού τουρισμού και της αναψυχής; Πως δίνεται η άδεια εξάσκησης επαγγέλματος; Μιλάμε για ένα ή περισσότερα καινούργια τουριστικά επαγγέλματα. Η Cedefop της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσίασε μια μελέτη το 2000 για τις εξελίξεις στα τουριστικά επαγγέλματα στην Ιταλία Γαλλία, Ισπανία.

§       Στις επιχειρήσεις αθλητικής αναψυχής, ξενοδοχεία και πάρκα εργάζονται 7-10.000 εποχιακοί εργαζόμενοι, 90%αλλοδαποί. Πείτε μου όμως δεν θα πρέπει όλοι αυτοί οι εργαζόμενοι να έχουν πιστοποίηση συνάφειας με το αντικείμενο ή επάρκεια στην ελληνική γλώσσα; Έστω να μπορούν να γράψουν μια ανακοίνωση ή να συνεννοηθούν με τους συναδέλφους τους; Ξέρω ανοίγω ένα πολύ μεγάλο θέμα που έχει να κάνει με τους οικονομικούς μετανάστες, αλλά εδώ μιλάμε για Γερμανούς Άγγλους και Ελβετούς. Χρειάζεται νόμος ή προεδρικό διάταγμα για την περιγραφή επαγγέλματος, θεσμοθέτηση για τα δικαιώματα που προκύπτουν από αυτή την ιδιότητα τους.

 

 

·        Υπάρχουν τουλάχιστον 62 εταιρείες υπαιθρίων δραστηριοτήτων με καταχωρήσεις στο διαδίκτυο και στους τουριστικούς οδηγούς, όπως επίσης και με παρουσία σε διεθνείς εκθέσεις. Στην Κρήτη μόνο υπάρχουν 10

·        water parks με τσουλήθρες νερού κλπ.

 

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ- ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ

§       Από όσο γνωρίζουμε μέχρι τώρα ειδικοί για τον αθλητικό τουρισμό έχουν εκπαιδευτεί στα πανεπιστήμια της Αμερικής, στον Καναδά, στο Όρεγκον και τη Φλόριντα, επίσης στην Ευρώπη στο Λιούτον, Σέφιλντ και σε σχολεία της Γαλλίας. Η Ισπανοί έχουν αναπτύξει επίσης τον αθλητικό τουρισμό σε ακαδημαϊκό επίπεδο λόγω και των Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης.

§       Στην Ελλάδα εντάσσεται μεταπτυχιακά ακόμη στο sport management και. προπτυχιακά στην εκπαίδευση που παρέχουν τα τμήματα Φυσικής Αγωγής και αθλητισμού με πιστοποιητικά ειδικοτήτων στις υπαίθριες δραστηριότητες και τον αθλητικό τουρισμό και περιβάλλον Α.Π.Θ. και Μαζικός αθλητισμός και Αναψυχή στο Δ.Π.Θ.

§       Στις υπόλοιπες γνωστές τουριστικές σχολές και τμήματα ο αθλητικός τουρισμός εμφανίζεται ως εναλλακτική μορφή τουρισμού και μόνο η άθληση ψυχαγωγία αποτελεί ξεχωριστό μάθημα.

§       Στα ΙΕΚ και ΚΕΚ έχουν υπάρξει κατά καιρούς τμήματα ειδικών υπαιθρίων δραστηριοτήτων και συνοδών εθνικών Δρυμών και προστατευόμενων περιοχών.

§       Δεν γνωρίζω κάτι για τις ιδιωτικές τουριστικές σχολές και το πρόγραμμα σπουδών τους, είναι υπό έρευνα.

§       Δεν υπάρχουν αξιόλογα κείμενα και βιβλία, αν εξαιρέσουμε τις «Εναλλακτικές μορφές τουρισμού» του Σφακιανάκη, την «Κοινωνίας της αναψυχής» του Λύτρα και δύο άλλες εκδόσεις που αναφέρονται στην άθληση και ψυχαγωγία ξενοδοχείων. Ο ΕΟΤ έχει μεταφράσει ένα αξιόλογο εγχειρίδιο «Animation im Urlaub” για την άθληση και ψυχαγωγία στα ξενοδοχεία, προερχόμενο από τη Γερμανική σχολή Σταρνμπεργκ. Πηγές ενημέρωσης μπορούν να αποτελέσουν οι κρατικοί φορείς και οι διεθνείς ημερίδες- συνέδρια, επίσης οι εκθέσεις και οι παράλληλες εκδηλώσεις τους, τα διάφορα περιοδικά του αθλητισμού και του τουρισμού όπως η τουριστική αγορά Τουρισμός και Οικονομία. Ακαδημαϊκά πρέπει να αναφέρω ότι ετοιμάζεται σύγχρονο βιβλίο και περιοδικό σε συνεργασία του Δ.Π.Θ. και γνωστό εκδοτικό οίκο. Γενική πηγή πληροφόρησης μπορεί να θεωρηθεί το διαδίκτυο παρόλο που υπάρχουν μόνο 2 εξειδικευμένοι δικτυακοί τόποι, αυτός του διεθνούς συμβουλίου αθλητικού τουρισμού και της ερευνητικής μονάδας Ελλάδος για τον ΑΘΛΗΤΙΚΌ ΤΟΥΡΙΣΜΟ που ιδρύθηκε στο ΤΕΙ Κρήτης το 2002 με επικεφαλής τον καθηγητή κ. Δημήτρη Τερζάκη.

§       Όσον αφορά για την έρευνα στην Ελλάδα πολύ αξιόλογη θεωρείται η συμβολή του ΙΤΕΠ, αλλά και των Πανεπιστημίων. Αρκετές διατριβές έχουν ολοκληρωθεί στα ΤΕΦΑΑ της χώρας που αφορούν τη διοίκηση των ανθρωπίνων πόρων και την ποιότητα υπηρεσιών, αναμένονται δημοσιεύσεις. Επίσης δεκάδες μικρές εργασίες βρίσκονται τη στιγμή σε εξέλιξη.

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ-ΑΠΕΙΛΕΣ

·       έλλειψη προδιαγραφών

·       ακριβές και πολύπλοκες υποδομές

·       έλλειψη τεχνογνωσίας- ειδικών

·       γραφειοκρατία, καθυστερήσεις

·       Πρόβλημα μπορεί να είναι τα διαφεύγοντα κέρδη εκτός και αν δημιουργηθεί ο Τουριστικός οργανισμός που θα διακινεί και θα εκμεταλλεύεται τη ζήτηση που θα προκαλέσουν  Ολυμπιακοί αγώνες

·       Άλλο πρόβλημα μπορεί να είναι ο ανταγωνισμός από άλλες χώρες. Ακόμη καθυστερήσεις, πολιτικές αλλαγές και υψηλό κόστος συμμετοχής για μέσο τουρίστα ενδέχεται να ξεπερνάει την μέση κατά κεφαλή δαπάνη. Αλλά υψηλό κόστος και για τον επιχειρηματία, μεγάλο επιχειρηματικό ρίσκο.

 

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ- ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ

·       Είναι γεγονός ότι μετά το 2004 τίποτα δε θα είναι πια το ίδιο στον ελληνικό τουρισμό. Οι Ολυμπιακοί αγώνες είναι η ευκαιρία μας για την προβολή της χώρας και τα ολυμπιακά έργα θα ανοίξουν το δρόμο στον αθλητικό τουρισμό με αποτελέσματα την: 

·       Επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου

·       Αξιοποίηση του κλίματος, του φυσικού περιβάλλοντος και του πνεύματος φιλοξενίας (να μας τα αφήνουν -να μην τα αρπάζουμε….)

·       Συνεργασία με άλλες χώρες π.χ. Κύπρος, Τουρκία

·       Συνεργασία τοπικών φορέων με τους μεγάλους τουριστικούς οργανισμούς

 

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ -Δυνατότητες μελέτης:•

·       Σχεδιασμός αθλητικής -τουριστικής ανάπτυξης περιοχών

·       Προφίλ αθλητικών τουριστών

·       Περιπτωσιολογικές μελέτες ανάπτυξης αθλητικού τουρισμού (δραστηριότητες, περιοχές)

·       Επιπτώσεις του αθλητικού τουρισμού: υγεία, περιβάλλον, οικονομία, κοινωνία, κουλτούρα

·       αθλητισμός, αναψυχή και ψυχαγωγία στα ξενοδοχεία

·       Διοίκηση ολικής ποιότητας στις υπηρεσίες αθλητικού τουρισμού

·       Τάσεις στον τομέα του αθλητικού τουρισμού

Νέες δραστηριότητες:

Σε ένα διεθνές συνέδριο τουρισμού στις ΗΠΑ, ο John Crompton, είπε:

«Η πρόκληση πλέον στον τουρισμό είναι να δημιουργούμε το κατάλληλο ψυχολογικό περιβάλλον αντί να παιδευόμαστε με τεχνικά ζητήματα».

Στην Ελλάδα το ψυχολογικό περιβάλλον είναι εξασφαλισμένο λόγω της ιδιοσυγκρασίας του λαού, της φιλοξενίας και του κλίματος. Το μόνο που μένει για την επιτυχία στον τομέα του αθλητικού τουρισμού, είναι να συνεργαστούμε για να ολοκληρώσουμε τα τεχνικά ζητήματα.

 

ΠΗΓΕΣ

Higham, J.,& Hinch, T.(2002) Tourism, sport & seasons: the challenges and potential of overcoming seasonality in the sport and tourism sectors Tourism Management 23(2002) 175-185

Yusof, A., & Douvis, J. (1999). An examination of the sport tourist profiles Journal of Sport Tourism, 23 http//www.sptourism.net/jst23.html

Kurtzman, J. (2000) Economic impact: Sport tourism and the city, Journal of Sport Tourism, 23 http//www.sptourism.net/jst23.html

McIntosh R., Goeldner C. (1990). Tourism, Principles, Practices, Philosophies.       Wiley New York ISBN 0-471-62255-9 

Standeven J., DeKnop P. (1999) Sport Tourism Human Kinetics ISBN 0-87322-853-7

Stephens, J. (1997). The hotel industry in: Brooks, I. & Weatherston (1997). The Business environment

Λύτρας, Π. (1993) Η κοινωνία της αναψυχής (συγκερασμός αθλητισμού τουρισμού στο κατώφλι του 2000, εκδ. INTERBOOKS, Αθήνα

Σφακιανάκης, Μ. (2000). Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού ΕΛΛΗΝ