ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ- ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ & ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΔΥΝΑΜΙΚΟ

ΔΥΝΑΜΙΚΗ-ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Δρ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΡΑΓΓΙΑΝΗΣ

ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΕΙ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ – ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ & ΠΡΟΒΛΕΨΗΣ

Ο Τουρισμός

Ο τουρισμός είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο, το οποίο μπορεί να παρατηρηθεί από πολλές πλευρές, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα του παρατηρητή. Έτσι:

§       Αν δούμε τον τουρισμό από την πλευρά του τουρίστα, τότε θα θεωρήσουμε ότι είναι μια ευκαιρία για ξεκούραση και ψυχαγωγία.

Υπάρχουν πολλές αντιληπτικές γωνίες, υπό τις οποίες μπορεί να εξεταστεί το φαινόμενο του τουρισμού, η νομική, η θρησκευτική, η πληθυσμιακή κλπ. Το σίγουρο είναι ότι ο τουρισμός είναι μια συνεχώς αναπτυσσόμενη τα τελευταία χρόνια ανθρώπινη δραστηριότητα».

Η ανάπτυξη του τουρισμού οφείλεται σε ορισμένους παράγοντες, όπως, η αύξηση του ελεύθερου χρόνου των τουριστών, η αύξηση του εισοδήματος τους, η ανάπτυξη της αυτοκινητοβιομηχανίας, η καθιέρωση των πτήσεων CHARTERS ως μέσο μεταφοράς, ο πολλαπλασιασμός των προσφερόμενων τουριστικών προϊόντων, σε συνδυασμό με τις χαμηλές τιμές προσφοράς τους, η δημιουργία μεγάλων ταξιδιωτικών οργανισμών, η τάση κάθετης και οριζόντιας συγκέντρωσης της παραγωγικής διαδικασίας των τουριστικών προϊόντων, όπως και η βελτίωση της πληροφόρησης για τα υπάρχοντα τουριστικά προϊόντα (π.χ. μέσω του Διαδικτύου κλπ).

Αναμφίβολα, ο τουρισμός ως οικονομική δραστηριότητα επιδρά άμεσα και έμμεσα τόσο στον τοπικό πληθυσμό, όσο και στη χώρα υποδοχής τουριστών. Αρκετές μελέτες έχουν γίνει για τον προσδιορισμό αυτών των επιδράσεων, τόσο σε οικονομικό, όσο και σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο. Οι σημαντικότερες θετικές επιδράσεις του τουρισμού που έχουν καταγραφεί και είναι οι εξής:

ü     Ο τουρισμός, ως μια σημαντική οικονομική και επιχειρηματική δραστηριότητα, επιδρά ευνοϊκά στην απασχόληση, τόσο σε τοπικό, όσο και σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Πολλές νέες θέσεις εργασίας προσφέρονται στα ξενοδοχεία, στα εστιατόρια, σε πρακτορεία τουρισμού, σε τουριστικά καταστήματα αλλά επίσης και σε άλλες επιχειρήσεις, των οποίων ο κύκλος εργασιών αυξάνει με τον τουρισμό, όπως οι μεταφορικές εταιρείες, οι εταιρείες παραγωγής τροφίμων και ποτών κλπ. Βέβαια το κύριο αρνητικό χαρακτηριστικό αυτής της αύξησης της απασχόλησης είναι η εποχικότητα, που περιορίζει τις θέσεις εργασίας στους μήνες που υπάρχει η τουριστική κίνηση. Επίσης συχνά υποστηρίζεται ότι αυτή η εποχική απασχόληση εργαζομένων στον τουριστικό τομέα, αποτρέπει την ενασχόληση τους σε άλλους παραγωγικούς τομείς εκείνη την εποχή, με αποτέλεσμα είτε να εγκαταλείπονται άλλες παραγωγικές διαδικασίες ή ακόμα να αποθαρρύνονται άτομα έχουν τα τυπικά και τα ουσιαστικά προσόντα για τον κλάδο αυτό.

Η ανάπτυξη του τουρισμού σε περιοχές απομακρυσμένες προκαλεί μείωση της ανεργίας, έστω και εποχιακά, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μείωση της μετανάστευσης των νέων, τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό της χώρας (αστυφιλία).

ü     Ο τουρισμός, μέσα από τις τουριστικές δαπάνες που πραγματοποιούνται, προκαλεί έσοδα για τον τοπικό πληθυσμό. Αυτά μπορεί να είναι είτε το κύριο εισόδημα, είτε συμπληρωματικό στο κύριο εισόδημα, που μπορεί να είναι αγροτικό ή εμπορικό. Μπορεί επίσης να είναι είτε άμεσο εισόδημα, είτε έμμεσο (με τη βοήθεια δηλ. του πολλαπλασιαστή των τουριστικών δαπανών). Αυτό συμβαίνει γιατί μέρος της τουριστικής δαπάνης διοχετεύεται στον τοπικό πληθυσμό από τον ξενοδόχο ή τον τουριστικό επιχειρηματία για την αγορά πρώτων υλών ή άλλων προϊόντων που θα βοηθήσουν στην διατήρηση και επανάληψη της τουριστικής δαπάνης.

ü     Μέσω του τουρισμού αυξάνει η ζήτηση της αγροτικής παραγωγής, λόγω της αύξησης της κατανάλωσης που προκαλεί ο τουρισμός, ενώ παράλληλα μεγαλώνει και η αγορά διακίνησης εγχώριων αγαθών, τόσο σε τοπικό, όσο και σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.

ü     Η αύξηση του εισοδήματος (έμμεση ή άμεση) που προκαλεί ο τουρισμός στον τοπικό πληθυσμό, βελτιώνει τις οικονομικές δομές που επικρατούν στην τοπική κοινωνία (μειώνεται η ψαλίδα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς), ενώ παράλληλα αυξάνει το βιοτικό επίπεδο όλης της κοινωνίας.

ü     Βοηθάει στην μετατροπή αγροτικών περιοχών (δηλ. περιοχές με χαμηλό δείκτη παραγωγικότητας και χαμηλό κατά κεφαλή εισόδημα) σε αστικές, με την ύψωση του βιοτικού επιπέδου και την κατασκευή έργων υποδομής από το κράτος, όπως οδοποιία, λιμάνια, αεροδρόμια, αποχετευτικό δίκτυο κλπ.

ü     Ενθαρρύνει την επιχειρηματική δραστηριότητα των κατοίκων και ενεργοποιεί βιομηχανίες που συνδέονται με τουριστικές υπηρεσίες, π.χ. ξενοδοχεία, τουριστικά πρακτορεία, εστιατόρια, επιχειρήσεις που χαρακτηρίζονται ως εντάσεως εργασίας.

ü     Η ανάπτυξη του τουρισμού σε μία περιοχή έχει σαν αποτέλεσμα την επένδυση σημαντικών κεφαλαίων στην περιοχή. Λέγοντας επένδυση κεφαλαίου εννοούμε μόνο την επένδυση που γίνεται για την κατασκευή ξενοδοχείων ή αγορά εξοπλισμού, δηλ. την επένδυση που αυξάνει το τουριστικό κεφάλαιο.

ü      Η ανάπτυξη του τουρισμού επιφέρει διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομία της χώρας. Αυτό συμβαίνει συνήθως στο στάδιο όπου οι οικονομίες μετεξελίσσονται από αγροτικές, σε βιομηχανικές και ο τουρισμός παίζει σημαντικό ρόλο, κυρίως όσον αφορά στις μετακινήσεις του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, αλλά και στις αλλαγές που επιφέρει στην αγορά γης, με τις αλλαγές στις τιμές γης.

ü     Ο τουρισμός συχνά αναφέρεται ως ένα από τα κύρια εξαγώγιμα προϊόντα της χώρας μας. Αυτό συμβαίνει γιατί ο τουρισμός προκαλεί εισροή συναλλάγματος στη χώρα, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μείωση του ελλείμματος στον προϋπολογισμό και πλεόνασμα στο ισοζύγιο πληρωμών. Έτσι ο τουρισμός καλύπτει ένα μεγάλο ποσοστό του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών (ισοζύγιο πληρωμών). Η εισροή ξένων κεφαλαίων (είτε ως τουριστικές δαπάνες, είτε ως επενδύσεις σε τουριστικό κεφάλαιο) ανακατανέμει το κεφάλαιο ανάμεσα στις πλούσιες και τις φτωχές χώρες, μειώνοντας έτσι τη ψαλίδα που τις χωρίζει.

ü     Ο τουρισμός έχει θετικές επιδράσεις και στην κοινωνία. Φέρνει κοντά ανθρώπους διαφορετικών λαών, με διαφορετικό πολιτισμό, κουλτούρα, θρησκεία, ήθη και έθιμα, συμβάλλοντας έτσι στην ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων και συμπεριφορών.

ü     Ταυτόχρονα, μέσω του τουρισμού επιτυγχάνεται καλύτερα η ανάδειξη του πολιτισμού και της κουλτούρας της χώρας υποδοχής τουριστών, η οποία θα βοηθήσει και στη διάσωση και διατήρηση κάποιων πολιτιστικών στοιχείων που κινδυνεύουν να αλλοιωθούν ή και να εκλείψουν.

ü     Τέλος, η ανάπτυξη του τουρισμού κοντά σε προστατευόμενες περιοχές που απειλούνται με καταστροφή, μπορεί να τις προστατέψει, κάνοντας τις γνωστές και ευαισθητοποιώντας τον κόσμο για τη σημασία προστασίας και διατήρησης τους. Πρέπει όμως η ανάπτυξη του τουρισμού να γίνει ορθολογικά, σωστά σχεδιασμένα και μέσα σε αυστηρά πλαίσια αριθμού επισκεπτών, όσα επιβάλει η φέρουσα τουριστική ικανότητα της περιοχής, η οποία πρέπει να προσδιοριστεί με πολυεπιστημονικό τρόπο.

Μετά, μετά από έρευνες που διενήργησε το Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, έχουν βγει τα ακόλουθα συμπεράσματα:

§       «Η τουριστική οικονομία, δηλ το σύνολο της προστιθέμενης αξίας που προσδιορίζεται αμέσως και εμμέσως από την τουριστική ζήτηση, κυμαίνεται σήμερα στο επίπεδο 18 - 20% του Α.Ε.Π.

§       Η αντίστοιχη απασχόληση ανέρχεται σε 690.000 άτομα.

§       Το συνάλλαγμα που αποκτάται είναι της τάξεως των 9 δις δολαρίων.

§       Έχει αποδειχθεί ότι ο τουρισμός έχει προκαλέσει σχεδόν το σύνολο της βελτίωσης της κατανομής του περιφερειακού εισοδήματος που συντελέστηκε κατά τα τελευταία 20 - 30 έτη.

§       Το τουριστικό συνάλλαγμα είναι 2,5 φορές μεγαλύτερο από το συνάλλαγμα από τις βιομηχανικές εξαγωγές και 1,8 φορές μεγαλύτερο από το σύνολο των εξαγωγών.

§       Το 1960 το τουριστικό ακαθάριστο προϊόν ήταν ίσο με το 3% του ΑΕΠ, σήμερα είναι κοντά στο 20%.

§       Στην περίοδο 1980 - 97 ο τουρισμός συνέφερε κατά 53% στην αύξηση του ΑΕΠ, έναντι μόνον 4,6 της βιομηχανίας.

§       Στην περίοδο 1980 - 97 η αύξηση της απασχόλησης στην τουριστική οικονομία ήταν 87% έναντι 9,2% της συνολικής απασχόλησης και έναντι μείωσης 15% στη μεταποίηση».

Τουρισμός στην Περιφέρεια

Η άποψη που κυριαρχεί εδώ και δεκαετίες είναι ότι ο τουρισμός συνάδει με θετικές επιδράσεις στο υπόλοιπο σώμα της οικονομίας ή ακριβέστερα έχει θετικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα με την ανάπτυξη του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα. Η ανάπτυξη του τουρισμού στην περιφέρεια δεν είναι εύκολη αν δεν υπάρχει σε αυτή μια στοιχειώδης, τουλάχιστον, τουριστική υποδομή αν το τουριστικό προϊόν της δεν είναι αυτό που ζητείται από τους ξένους και ντόπιους τουρίστες και αν η αγορά εργασίας δεν μπορεί να εξασφαλίσει στους τουριστικούς επιχειρηματίες το ειδικευμένο στελεχιακό και εργατικό δυναμικό που απαιτείται για την παραγωγή της ζητούμενης από ντόπιους και ξένους τουρίστες ποσότητας και ποιότητας τουριστικών υπηρεσιών και όχι μόνο. Αυτά βέβαια, δεν ισχύουν τόσο πολύ για τις μικρές οικογενειακού τύπου τουριστικές επιχειρήσεις. Γι΄ αυτό και η ανάπτυξη του τουρισμού σε περιφέρειες που προσφέρονται για τουριστική ανάπτυξη, θα πρέπει αρχικά, τουλάχιστον, να βασισθεί κατά κύριο λόγο σε τέτοιου είδους τουριστικές επιχειρήσεις. Κάθε προσπάθεια, όμως, προς αυτή τη κατεύθυνση θα είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη να αποτύχει, αν η τουριστική ανάπτυξη της περιφέρειας δεν επιχειρηθεί με βάση μια ρεαλιστικά χαραγμένη και ορθολογιστικά προγραμματισμένη εθνική περιφερειακή πολιτική στο πλαίσιο, προγράμματος εξεύρεσης και απασχόλησης κατάλληλα εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού.

Η σημαντικότητα του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη

Σημαντικός είναι ο ρόλος του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη, και από αυτήν την άποψη, μπορούμε να διατυπώσουμε τη θέση ότι ο ρόλος του τουρισμού στην Ελλάδα είναι, γενικά, σημαντικότερος από ότι σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Σε πολλές περιοχές που γνώρισαν σημαντική αγροτική έξοδο τις δεκαετίες του 1950 και 1960, έχει αντιστραφεί η τάση δημογραφικής αποψίλωσης, έχει αυξηθεί ο ενεργός πληθυσμός και έχει επέλθει μία πραγματική οικονομική αναζωογόνηση, χάρη στη τουριστική ανάπτυξη. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν αρκετά, όπως οι Κυκλάδες, τα Ιόνια νησιά, το Πήλιο, τα Δωδεκάνησα κλπ. Στις περιοχές αυτές μάλιστα, όπου το τουριστικό φαινόμενο είναι έκδηλο, ο τουρισμός αποτελεί το καθοριστικό τομέα, με βάση τον οποίο διαρθρώνονται και οι άλλοι τομείς οικονομικής δραστηριότητας. Γι αυτόν τον λόγο, στη χώρα μας κάθε διακύμανση στην εξέλιξη των τουριστικών ροών έχει σημαντικό αντίκτυπο σε αρκετά ευρύ φάσμα της οικονομικής και της κοινωνικής ζωής, σε τοπικό, περιφερειακό ακόμα και σε εθνικό επίπεδο. Η παρέμβαση της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελληνική ύπαιθρο είχε δραματικές επιπτώσεις στην εξέλιξη της παραγωγικής δομής και της κοινωνικής της διάρθρωσης, ενώ σε πολλές αστικές περιοχές, ιδίως σε εκείνες που έχουν γίνει πόλοι έλξεις τουριστών (π.χ. Ηράκλειο, Ρόδος, Κέρκυρα, κα), οι πιέσεις από την υπερσυγκέντρωση δραστηριοτήτων έχουν δημιουργήσει πολύπλευρα προβλήματα που συνδέονται με την αντοχή του περιβάλλοντος, τη χωρητικότητα των υποδομών, την ελκυστικότητα, και την ανταγωνιστικότητα των προορισμών, κλπ.

Σύμφωνα με τους μελετητές, ο τουρισμός θα πρέπει, κατά τα επόμενα δέκα χρόνια, να παρουσιάσει σημαντικούς αριθμούς ανάπτυξης, υψηλότερους από το μέσο όρο της οικονομίας. Αυτοί οι αριθμοί θα κυμαίνονται ετησίως μεταξύ 2,5 και 4% σε ότι αφορά τον κύκλο εργασιών και μεταξύ 1 και 1,5% σε ότι αφορά την απασχόληση. Αυτό σημαίνει ότι στο επίπεδο της Ε.Ε, θα δημιουργηθούν μεταξύ 2,2 και 3,3 εκ. νέες θέσεις εργασίας στον τομέα του τουρισμού μέχρι το τέλος της επόμενης δεκαετίας. Εξάλλου, η περίπτωση του τουρισμού στις άλλες δραστηριότητες θα δημιουργήσει επίσης απασχόληση.

Στην έκθεση περιγράφονται οι προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες και τα μέσα που πρέπει να χρησιμοποιηθούν για να ενθαρρυνθεί η ανάπτυξη και η απασχόληση στον τομέα του τουρισμού. ληφθούν σε πέντε μεγάλους τομείς, δηλαδή:

¨     Ενθάρρυνση των τουριστικών επιχειρήσεων για να ανταποκριθούν στις ανάγκες της πελατείας.

¨     Βελτίωση της λειτουργίας της τουριστικής αγοράς με την τελειοποίηση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος.

¨     Εκσυγχρονισμός και βελτίωση της αποτελεσματικότητας της υποδομής που σχετίζεται με τον τουρισμό.

¨     Αξιοποίηση των ανθρώπινων πόρων μέσο του τουρισμού.

¨     Ενθάρρυνση της αειφόρου ανάπτυξης του τουρισμού.

Τουρισμός και περιφερειακή ανάπτυξη

Ο ορισμός της περιφερειακής ανάπτυξης είναι η ολοκληρωμένη διεργασία με οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και θεσμικό περιεχόμενο που εξασφαλίζει τη δυνατότητα στο κοινωνικό σύστημα να αυξήσει και να βελτιώσει τους φυσικούς και ανθρώπινους παραγωγικούς πόρους σε συνδυασμό με τη βελτίωση της κοινωνικής κατανομής των αποτελεσμάτων.

Η ανάπτυξη διακρίνεται από την οικονομική μεγέθυνση, που είναι και η αντιμετώπιση των κλασσικών οικονομολόγων του φιλελεύθερου συστήματος. Κατ' αυτή την αντίληψη, η ανάπτυξη είναι η αύξηση της ποσότητας και η βελτίωση της ποιότητας προϊόντων και αγαθών, όπως π.χ. ακαθάριστο εθνικό προϊόν, κατά κεφαλήν εισόδημα, αριθμός Ι.Χ. ανά κάτοικο, κατανάλωση ενέργειας ανά κάτοικο, άνοδος του βιομηχανικού προϊόντος. Τα αποτελέσματα αυτής της αντιμετώπισης, όπως έχουν εκφραστεί στην πράξη από τα προγράμματα οικονομικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα των δυτικοευρωπαϊκών κρατών, έχουν σαν αποτέλεσμα την αύξηση του κοινωνικού κόστους. Αυτό το κόστος εκφράζεται με ορισμένους παράγοντες, όπως:

¨     Κοινωνικές ανισότητες

¨     Διαρθρωτικά προβλήματα στον αγροτικό και βιομηχανικό τομέα.

¨     Πρωτοφανής ανισορροπία στην κατανομή των παραγωγικών πόρων και εισοδημάτων μεταξύ των μεγάλων αστικών κέντρων και της περιφέρειας.

¨     Οξύτατα προβλήματα προστασίας του τεχνητού και φυσικού χώρου (περιβάλλοντος).

¨     Αναχρονιστικοί θεσμοί σε κρίσιμους για την επιβίωση της κοινωνίας τομείς, όπως η Παιδεία και η Δημόσια Διοίκηση κυρίως.

Η περιφέρεια από οικονομική άποψη αποτελεί μία συνεχόμενη και γεωγραφικά προσδιορισμένη έκταση, ενώ ο χώρος από την ίδια άποψη, αποτελεί τμήμα του γεωγραφικού χώρου, που κυριαρχείται από οικονομικές μεταβλητές και το οποίο είναι απαραίτητο για την ικανοποίηση των αναγκών ή επιθυμιών των ανθρώπων.

Επίσης, θα πρέπει να ειπωθεί ότι το περιφερειακό πρόβλημα εμφανίζεται με διαφορετική μορφή και ένταση. Στην πραγματικότητα, όλες οι περιφέρειες χαρακτηρίζονται από ένα μικρό ή μεγάλο βαθμό προβληματικότητας, που για να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά πρέπει οπωσδήποτε να εφαρμοσθεί μια ανάλογη περιφερειακή πολιτική. Έτσι, λοιπόν, οι αναπτυγμένες περιφέρειες, για παράδειγμα, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα οργάνωσης του χώρου, αποκέντρωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων, προστασίας του περιβάλλοντος κλπ. Οι φθίνουσες περιφέρειες, πάλι, έχουν ανάγκη ενίσχυσης της οικονομίας τους με νέες δυναμικές οικονομικές δραστηριότητες, αντιμετώπισης της αδυναμίας τους να αναπτυχθούν αυτοδύναμα λόγω ανεπάρκειας φυσικών πόρων κλπ. Πέρα από όλα αυτά, όμως, θα πρέπει να ειπωθεί ότι ειδικά οι αναπτυσσόμενες περιφέρειες έχουν ανάγκη οργάνωσης του δικτύου οικισμών, περιορισμού της μετανάστευσης σε φυσιολογικά όρια, πραγματοποίησης διαρθρωτικών μεταβολών στην οικονομία τους, κατασκευής έργων υποδομής και ανωδομής κλπ.

Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αναπόφευκτα δημιουργείται στην προσπάθεια ανάπτυξης του τουρισμού στην περιφέρεια, ακόμα και όταν προσφέρεται αυτή για αυτόν τον σκοπό, είναι η στελέχωση των τουριστικών επιχειρήσεων και η επάνδρωσή τους, με την ευρύτερη έννοια του όρου, με το κατάλληλο εκπαιδευμένο και επαγγελματικά καταρτισμένο ανθρώπινο δυναμικό, ώστε να μπορεί να παραχθεί η ζητούμενη ποσότητα και ποιότητα τουριστικών υπηρεσιών ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στα 8.527 Ξενοδοχεία με 626.914 κλίνες και 330.348 δωμάτια. Αξίζει ν'αναφερθεί ότι στη χώρα μας έχουμε 90.000 ξενοδοχοϋπαλλήλους.

Αυτός ο κλάδος, που πλήττεται ιδιαίτερα από την όλη αυτή κατάσταση, είναι ο τουρισμός και τούτο γιατί εκτός άλλων αποτελεί μια εποχιακή, κατά κύριο λόγο, οικονομική δραστηριότητα, με αποτέλεσμα οι προσφερόμενες ευκαιρίες απασχόλησης στην τουριστική βιομηχανία να είναι και αυτές, κατά κύριο λόγο, εποχιακές. Όσο, μάλιστα, πιο περιορισμένη χρονικά είναι η τουριστική περίοδος, σε μία τουριστική περιφέρεια, τόσο πιο δύσκολα αντιμετωπίζεται το πρόβλημα αυτό. Είναι φυσικό ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός της περιφέρειας, ανεξάρτητα από το αν είναι ειδικευμένος η ανειδίκευτος να επιδιώκει και αυτός, όπως όλοι οι εργαζόμενοι, να βρει, αν όχι μια νόμιμη, τουλάχιστον, μια σταθερή θέση εργασίας. Σε περίπτωση, όμως, που δεν μπορέσει να βρει την μία ή την άλλη στον τόπο της μόνιμης διαμονής του ή πλησίον αυτής, φυσιολογικά παίρνει το δρόμο της εσωτερικής ή εξωτερικής μετανάστευσης προς αναζήτηση καλύτερης τύχης, αυτοί που συνήθως παραμένουν στη περιφέρεια είναι , κατά κανόνα, εκείνοι που διαθέτουν κάποια περιουσιακά στοιχεία που τους εξασφαλίζουν, τουλάχιστον, τα προς το ζην και που συμπληρώνουν πολλές φορές το ισχνό εισόδημά τους με διάφορες οικονομικές δραστηριότητες που περιστασιακά αναπτύσσουν ή που απασχολούνται ευκαιριακά σε διάφορες εργασίες.

Μέχρι και πριν από τρεις δεκαετίες περίπου η ανάπτυξη του τουρισμού, πέρα από το ότι ήταν απρογραμμάτιστη και ευκαιριακή, επικεντρωνόταν κατά κύριο λόγο στα μεγάλα αστικά κέντρα. Εκ τότε, όμως, παρατηρείται βαθμιαία μια αυξανόμενη τάση αποκέντρωσης της τουριστικής ανάπτυξης τόσο σε επίπεδο χώρου, όσο και σε επίπεδο περιφέρειας, η οποία αν και πάλι απρογραμμάτιστη, τις περισσότερες φορές, καρποφόρησε λίγο πολύ. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι μια περιφέρεια της ελληνικής επικράτειας και συγκεκριμένα η Κρήτη, η οποία προσελκύει, σήμερα, το 25% περίπου των διεθνών τουριστών που επισκέπτονται τουριστικούς προορισμούς στην Ελλάδα για να ικανοποιήσουν τουριστικές τους ανάγκες ή επιθυμίες. Θα πρέπει ,όμως, στο σημείο αυτό να διευκρινιστεί, ότι καθοριστικό ρόλο στη τουριστική ανάπτυξη της Κρήτης δεν έπαιξε μόνο η ύπαρξη μιας στοιχειώδους τουριστικής υποδομής και μιας πολύ καλής, σε γενικές γραμμές, τουριστικής ανωδομής, που δημιουργήθηκε χάρις την οικονομική δραστηριότητα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, αλλά και στη δυνατότητα των τουριστών που κάνουν χρήση του κλασικού ελληνικού τουριστικού προϊόντος, τα συστατικά στοιχεία του οποίου συνοψίζονται, όπως είναι γνωστό σε θάλασσα-ήλιο-άμμο, για μεγαλύτερη χρονική διάρκεια από οποιαδήποτε περιφέρεια της ελληνικής επικράτειας. Συγκεκριμένα η τουριστική περίοδος στην Κρήτη διαρκεί περίπου 7 - 8 μήνες.

Η ανάπτυξη του τουρισμού στην περιφέρεια δεν είναι τόσο εύκολη, όσο ενδεχόμενα να φαίνεται από πρώτη όψη, και τουτο γιατί απαραίτητη προυπόθεση για να μπορέσει να επιτευχθεί αυτή είναι η δημιουργεία έργων τουριστικής υποδομής με κρατική χρηματοδότηση, η δημιουργία έργων τουριστικής ανωδομής με την ανάπτυξη επενδυτικής δραστηριότητας εκ μέρους της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, καθώς επίσης η εκπαίδευση τουριστικών στελεχών και η κατάλληλη κατάρτιση ανθρώπινου δυναμικού σε τουριστικά επαγγέλματα για τη παροχή της ζητούμενης ποσότητας και ποιοτικής στάθμης τουριστικών υπηρεσιών. Και ακόμα το τουριστικό προϊόν, το οποίο θα παράγεται και προσφέρεται, να είναι αυτό που ζητούν οι ξένοι και ντόπιοι τουρίστες, για να ικανοποιήσουν κάνοντας χρήση του συγκεκριμένες τουριστικές τους ανάγκες ή επιθυμίες. Πάνω από όλα, όμως, η ανάπτυξη του τουρισμού στη περιφέρεια προϋποθέτει τη χάραξη και εφαρμογή μίας ρεαλιστικής περιφερειακής πολιτικής εκ μέρος των κρατούντων , στο πλαίσιο, πάντα, της υλοποίησης του προγράμματος οικονομικής ανάπτυξης ή μεγέθυνσης.

Το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα της Ελλάδος βρίσκεται στο 67% του αντίστοιχου μέσου όρου της Ευρωπαϊκός Ένωσης, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στην Αττική είναι 98,2% και στην περιφέρεια δεν ξεπερνά το 52%. Τα στοιχεία αυτά σε συνδυασμό με το υψηλό ποσοστό συγκέντρωσης ιδρυτικών κεφαλαίων επιχειρήσεων στην Αττική (64,2%) κατά την πενταετία 1997-2001, αποτελούν βασικό έναυσμα για το ενδιαφέρον και την προσήλωση που οφείλει να δείξει η Ελληνική Πολιτεία στο μείζον ζήτημα της περιφερειακής σύγκλισης.

Ο σαφής προσδιορισμός του αναπτυξιακού ρόλου της κάθε περιφέρειας και η δημιουργία ή η βελτίωση των επιχειρηματικών και αναπτυξιακών υποδομών της. Στο πλαίσιο αυτό οι δύο πλευρές αποφάσισαν να αναλάβουν από κοινού τη διοργάνωση εκδήλωσης για την περιφερειακή ανάπτυξη, στην οποία θα συμμετέχουν όλοι οι αναπτυξιακοί φορείς από την Ήπειρο ως και τη Θράκη καθώς και από άλλες παραμεθόριες περιοχές.

Η ανάπτυξη της περιφέρειας και η αποτελεσματική αντιμετώπιση των ανισοτήτων που τη χαρακτηρίζουν, οφείλει να αποτελεί βασικό στόχο της Ελληνικής Πολιτείας αλλά και βασική προϋπόθεση για την ισόρροπη ανάπτυξη της χώρας.

Η επίτευξη της περιφερειακής σύγκλισης αποτελεί αντικείμενο έντονου προβληματισμού καθώς και απώτερο στόχο πολυάριθμων παρεμβάσεων, τα στατιστικά στοιχεία που περιγράφουν την πραγματικότητα δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά.

Δεν μπορεί να υπάρχει μια θεωρία των σταδίων ανάπτυξης που να έχει γενική ισχύ για όλες τις περιοχές του κόσμου (Nash, 1977, 45) που αναπτύσσονται τουριστικά, αφού σημαντικοί παράγοντες, όπως είναι η κοινωνική δομή, η ιστορία της περιοχής ή τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, διαφέρουν σημαντικά από τη μία περιοχή του κόσμου στην άλλη. Είναι γεγονός επίσης ότι η ανάπτυξη μιας περιοχής μπορεί να αρχίσει από το δεύτερο ή το τρίτο στάδιο ανάπτυξης (De Kadt, 1979, 5). Αυτό συμβαίνει ειδικά σε περιοχές όπου εφαρμόζεται ένα συγκροτημένο σχέδιο τουριστικής ανάπτυξης ή σε περιοχές όπου εγκαθίσταται ένα τουριστικό συγκρότημα υψηλών προδιαγραφών, αναγκάζοντας τους κατοίκους να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις του μαζικού οργανωμένου τουρισμού. Επισημαίνεται τέλος ότι τα όρια ανάμεσα στα στάδια ανάπτυξης του τουρισμού ( και ιδιαίτερα ανάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο ) είναι ασαφή.

Πρέπει όμως να επισημάνουμε ότι,μία ανάπτυξη του τουρισμού ενταγμένη σε μια γενικότερη πολιτική εξωστρεφούς προσανατολισμού, όπως στη περίπτωση της Ελλάδας, υπόκειται στους περιορισμούς και τις γενικότερες προοπτικές που επισημάναμε ήδη για αυτό το πρότυπο ανάπτυξης. Ταυτόχρονα θα πρέπει να σημειώσουμε ότι, μια ειδικότερη εξέταση του χαρακτήρα και των αναπτυξιακών τάσεων του ελληνικού τουρισμού δείχνει πως τα παραπάνω πλεονεκτήματα και οι θετικές επιδράσεις του τουρισμού δεν προκύπτουν χωρίς περιορισμούς και σοβαρά προβλήματα.

Καταρχήν θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι, η υπερβολική έμφαση και στήριξη της εθνικής οικονομίας στον τουρισμό, και η συγκέντρωση ειδικότερα της τουριστικής πελατείας σε δύο κυρίως χώρες (Γερμανία, Αγγλία), την καθιστούν ευάλωτη στις συγκυριακές διακυμάνσεις της παγκόσμιας οικονομίας και τα διάφορα παιχνίδια της διεθνούς πολιτικής. Παράλληλα, και σύμφωνα με υπάρχουσες ενδείξεις, η ανάπτυξη παραγωγικών διασυνδέσεων και η αύξηση της εγχώριας προστιθέμενης αξίας από την τουριστική οικονομική δραστηριότητα περιορίζονται σοβαρά από την υποκατάσταση της εγχώριας παραγωγής από εισαγόμενα προϊόντα για την ικανοποίηση τουριστικών αναγκών.

¨     Η χωροταξική και οικιστική αναρχία ιδιαίτερα σε τουριστικές ζώνες.

¨     Η ρύπανση των ακτών και η υποβάθμιση της ποιότητας των θαλάσσιων νερών σε κολυμβητικές περιοχές.

¨     Η κυκλοφοριακή επιβάρυνση και η αύξηση των τροχαίων ατυχημάτων και της ηχορύπανσης.

¨     Η πολιτισμική και κοινωνική υποβάθμιση ιδιαίτερα σε τουριστικά υπεραναπτυγμένες περιοχές.

¨     Η υποβάθμιση ή εγκατάλειψη της γεωργικής δραστηριότητας και η σχετική υποβάθμιση του φυσικού τοπίου σε περιοχές με έντονη τουριστική ανάπτυξη.

¨     Η υποβάθμιση ή καταστροφή σπάνιων βιοτόπων ή οικοσυστημάτων.

¨     Η υπέρβαση των δυνατοτήτων της υπάρχουσας υποδομής και της "φέρουσας ικανότητας για τουριστική ανάπτυξη".

Η απρογραμμάτιστη τουριστική ανάπτυξη της περιφέρειας πολλές φορές, και ειδικότερα η αδυναμία άσκησης χωροταξικής και πολεοδομικής πολιτικής, δημιούργησε πολλαπλά προβλήματα και σε τελευταία ανάλυση μια σημαντική υποβάθμιση του κτισμένου αλλά και του φυσικού περιβάλλοντος. Προβλήματα, όπως κατάτμηση της γης, αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος, εισβολή της τουριστικής ανάπτυξης ακόμη και σε γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας, αυθαίρετη δόμηση. Ένα σημαντικό πρόβλημα εξάλλου δημιουργήθηκε από την επέκταση των οικισμών μέσα από τις μελέτες οριοθέτησης χωρίς πολεοδομικό σχεδιασμό. Με αυτόν τον τρόπο όμως δεν επιβλήθηκαν οι νόμιμες εισφορές σε γη και σε χρήμα ώστε να προκύψουν οι απαραίτητοι κοινόχρηστοι και κοινωφελείς χώροι.

Είναι γεγονός ότι οι άλλες περιοχές ασφυκτιούν κι άλλες μαραζώνουν τουριστικά. Οι λόγοι άνισης τουριστικής ανάπτυξης είναι πολλοί. Επιγραμματικά, μερικοί:

¨     Άνιση διασπορά των φυσικών πόρων.

¨     Άνιση κατανομή των οικονομικών πόρων.

¨     Άνιση σχέση και εξάρτηση περιφέρειας από το κέντρο.

Το περιφερειακό τουριστικό πρόβλημα είναι μικρογραφία του περιφερειακού προβλήματος της χώρας. Δηλαδή, υπάρχει συγκέντρωση τουριστικών εγκαταστάσεων και δραστηριοτήτων σε ορισμένες περιφέρειες, ενώ σε άλλες υπάρχει εγκατάλειψη και υπανάπτυξη.

Η τουριστική ανάπτυξη της περιφέρειας συμβάλλει στον περιορισμό των περιφερειακών ανισοτήτων. Χωρίς τον τουρισμό ίσως κάποιες απομονωμένες περιοχές δε θα αναπτύσσονταν. Είναι όμως γεγονός ότι η επίδραση του τουρισμού "μεγιστοποιείται στις περιφέρειες που διαθέτουν ήδη μια στοιχειώδη οικονομική συγκρότηση". Από την άλλη μεριά, ο τουρισμός δημιουργεί προβλήματα σε ορισμένες αγροτικές περιφέρειες (σύγκρουση χρήσεων). Η εγκατάλειψη της αγροτικής παραγωγής, η εμπορευματοποίηση της γης, η εξάρτηση από τον τουρισμό είναι τα βασικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν αυτές οι περιοχές.

Το ερώτημα που τίθεται είναι: Η ανάπτυξη του τουρισμού, "σε τελευταία ανάλυση", αυξάνει ή μειώνει τις χωρικές ανισότητες; γενική απάντηση, δε φαίνεται να υπάρχει. Ο τουρισμός ενισχύει οικονομικά περιοχές που φθίνουν και κυρίως απομονωμένες περιοχές. Από την άλλη μεριά δημιουργεί αρνητικές επιδράσεις σε περιοχές που παρουσιάζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα στις αγροτικές καλλιέργειες. Το καλύτερο θα ήταν μια συμπληρωματική σχέση τουρισμού και αγροτικής παραγωγής. Αλλά "τα παραδείγματα μιας επιτυχημένης συμπληρωματικότητας μεταξύ τουριστικής και γεωργικής απασχόλησης φαίνεται να είναι πολύ λίγα και εντοπίζονται ιδίως εκεί όπου ιδρύθηκαν εταιρείες ανάπτυξης με ευρύτερη συμμετοχή τοπικών συμφερόντων (Αυστρία)". Πάντως, η υπερσυγκέντρωση του τουρισμού σε ορισμένες περιοχές δημιουργεί πολλά κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά, χωροταξικά προβλήματα.

Οι προοπτικές για δημογραφική σταθεροποίηση της περιοχής είναι στενά συνδεδεμένες με τις δυνατότητες ανάπτυξής της.

Η εξάρτηση της περιοχής απ'την ορεινή οικονομία, το άγονο και δύσβατο έδαφος της, η γεωγραφική της θέση και η ιστορική εξέλιξη μαζί με το χαμηλό τεχνολογικό επίπεδο, την ανυπαρξία βασικών έργων υποδομής, το κακό οδικό δίκτυο και την κακή χωροταξική διάρθρωση την κατατάσσουν στις πιο προβληματικές περιοχές της χώρας. Η ύπαρξη όμως υποπεριοχών μέσα στο νομό με κάποια σχετική ευεξία και ανάπτυξη, δικαιολογεί μια αισιοδοξία για τις δυνατότητες απόδοσης ενός εφαρμόσιμου προγράμματος ανάπτυξης της περιοχής.

Τόσο από τα στοιχεία που ανέφερα παραπάνω όσο και από τον τρόπο με τον οποίο έχει σχεδιασθεί το Γ΄ΚΠΣ διαφαίνεται σαφέστατα η προτεραιότητα που δίνει η Κυβέρνηση στην ισόρροπη περιφερειακή ανάπτυξη, χαρακτηριστικά στοιχεία της οποίας είναι :

¨     Τα έργα μεγάλης κλίμακας με διαπεριφερειακό χαρακτήρα τα οποία αποσκοπούν στην δημιουργία υποδομών απαραίτητων για την ανάπτυξη και μακροπρόθεσμα στην βελτίωση της ανταγωνιστικότητας, την επίτευξη οικονομικής και κοινωνικής συνοχής και την περιφερειακή σύγκλιση.

¨     Οι σημαντικοί πόροι για έργα και παρεμβάσεις περιφερειακής εμβέλειας.

¨     Η ενίσχυση των μειονεκτικών, ορεινών και νησιωτικών περιοχών.

¨     Τα προγράμματα ολοκληρωμένης ανάπτυξης της υπαίθρου.

¨     Τα προγράμματα που στοχεύουν στην στήριξη της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας.

¨     Η δημιουργία νέων θέσεων απασχόλησης σε όλες τις περιφέρειες της χώρας.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της EUROSTAT στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια καταγράφεται σαφέστατα μια τάση μείωσης των περιφερειακών ανισοτήτων. Διαπιστώνεται ότι οι ανισότητες ανάμεσα στις διάφορες περιφέρειες της Ελλάδας π.χ. μεταξύ Αττικής και Ηπείρου είναι συγκριτικά χαμηλότερες απο αντίστοιχες στην Ευρωπαϊκή ΄Ενωση π.χ. διαφορές Βορείου και Νοτίου Ιταλίας ή Ανατολικής και Δυτικής Γερμανίας.

Μια ακόμα σημαντική εξέλιξη είναι ότι έχει ανατραπεί μια εικόνα όπου τα δύο μεγάλα Οικονομικά κέντρα Αθήνα και Θεσσαλονίκη συγκέντρωναν τις κυριότερες αναπτυξιακές δυνάμεις. Παράλληλα μα τα δύο αυτό μητροπολιτικά κέντρα έχουν αναπτυχθεί μια σειρά περιφερειακών αστικών κέντρων με σημαντική αναπτυξιακή δυναμική Πάτρα, Ηράκλειο, Λάρισα, Γιάννενα, Καβάλα, Βόλος, Σέρρες, Αγρίνιο κ.α.

Συμπέρασμα

Η Τουριστική Περιφερειακή Ανάπτυξη είναι κάτι που δεν απονέμεται ή χαρίζεται. Η Τουριστική Περιφερειακή Ανάπτυξη είναι κάτι που κερδίζεται στις ντόπιες και διεθνείς αγορές κάτω από ειδικές συνθήκες φυσικά.

Καίρια ερωτήματα για την Τουριστική Περιφερειακή Ανάπτυξη είναι:

¨     Πώς μπορούμε να παρέχουμε ποιοτικές υπηρεσίες στο τουριστικό μας προϊόν, θα είναι ανταγωνιστικό, θα έχει συγκριτικά πλεονεκτήματα, θα έχει προσιτή τιμή, όχι μόνο για την Ελληνική αλλά και για την Ευρωπαϊκή και παγκόσμια τουριστική αγορά;

¨     Αξιοποιούμε και πώς τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα;

¨     Ενισχύουμε τις πιο αδύναμες περιοχές-βάση κάποιου στρατηγικού σχεδιασμού-έτσι ώστε να μην οδηγηθούμε σε μια άλλου είδους ενδοπεριφερειακή ανισότητα και όχι αντιπαλότητα;

¨     Και τέλος τι θα γίνει με το ανθρώπινο δυναμικό στον τουριστικό χώρο?